Είδη Και Παλιές Ποικιλίες Κριθαριού (Μέρος Β')

Ο Θεόφραστος γράφει (Φ. Ί. 8. 4. 2): «πυρών καί κριθών πολλά γένη καί τοίς καριτοίς αυτοίς διαφέροντα καί τοίς στάχυσι καί ταίς άλλαις μορφαίς καί έτι ταίς δυνάμεσι καί τοίς πάθεσι». Ξεχωρίζει επίσης κριθάρια, τριμηνία, δίστοιχα, τετράστοιχα, εξάστοιχα, ινδικά, αχίλεια, καθώς επίσης και άσπρα, μαύρα και επιπορφυρίζοντα.

Σε νεώτερους χρόνους, προπάντων απ' την εποχή του Λινναίου (1753) και έπειτα, πολλοί έχουν ασχοληθεί με την ταξινόμηση του κριθαριού. Σταθμό όμως σημείωσε ή εργασία του Koernicke (1885), που κατέταξε όλα τα καλλιεργούμενα κριθάρια σε ένα και μόνο είδος, το Hordeum Vulgare L., με τέσσερα υποείδη (ο ίδιος έχει περιγράψει 74 ποικιλίες). Ύστερα από τα 1900, όταν χάρις στην ανάπτυξη της γενετικής δημιουργήθηκαν πολλές καινούριες ποικιλίες κριθαριού, τα συγκριτικά τους γνωρίσματα άρχισαν να τα μελετούν σε φυσικές συνθήκες.

Το γένος Hordeum έχει καλλιεργούμενα και αυτοφυή κριθάρια, όλα όμως τα καλλιεργούμενα υπάγονται σε ένα μόνο είδος, που ονομάστηκε από τον Atterberg (1899) Η. Sativum.

Το είδος αυτό έχει 7 ζεύγη χρωματοσωμάτια, επομένως όλες οι καλλιεργούμενες ποικιλίες διασταυρώνονται μεταξύ τους πολύ εύκολα.

Ωστόσο στο γένος Hordeum υπάρχουν και άγρια είδη με 14 ζευγάρια χρωματοσωμάτια (Η. Murinum και Η. Jubatum), καθώς και με 21 (Η. Nodosum). Αντίθετα όμως προς ότι συμβαίνει με το σιτάρι, στο κριθάρι οι καλλιεργούμενες μορφές ανήκουν στο είδος με τα λιγότερα χρωματοσωμάτια.

Το στάχυ του κριθαριού έχει σε κάθε κόμπο της ράχης τρία σταχίδια, με δυο εξωτερικά λέπυρα και ένα σπόρο για κάθε σταχίδιο. Όλες οι καλλιεργούμενες μορφές θα μπορούσαν να καταταγούν στις έξης κατηγορίες:

1. Στάχυα με έξι σειρές σταχίδια, όλα γόνιμα:
   Η. Hexastichon
   Η. Vulgare (Tetrastichon)
2. Γόνιμο μονάχα το μεσαίο σταχίδιο, επομένως στάχυα με δυο σειρές:
   Η. Zeocriton
   Η. Distichon (Nutans)
   Η. Deficiens
3. Όλα τa σταχίδια γόνιμα, αλλά τα δυο πλευρικά χωρίς άγανα και με σπόρους μικρότερους:
   Η. Intermedium

Οι διάφορες κατηγορίες καθορίζονται προπάντων απ' την πυκνότητα του σταχυού. Για τα χαρακτηριστικά τους δίνεται παρακάτω μια σύντομη περιγραφή.

Η. Hexastichon (εξάστοιχο, erect six-row barley)
Τα στάχυα έχουν περιφέρεια στρογγυλωτή, τα σταχίδια είναι τοποθετημένα σε έξι ομοιόμορφες σειρές, με ίση απόσταση ή μια από την άλλη. Όταν τα βλέπουμε από πάνω δίνουν την εντύπωση από ένα κανονικό, εξάγωνο αστέρι. Οι αρθρώσεις στη ράχη του σταχυού είναι πολύ κοντά, γι' αυτό το στάχυ παρουσιάζεται πυκνό, με σταχίδια σε ορθή σχεδόν γωνία με τη ράχη. Όσοι σπόροι αναπτύσσονται στο μέσο του σταχυού, γίνονται μεγαλύτεροι, έτσι κριθάρι της κατηγορίας αυτής δεν είναι τόσο ομοιόμορφο, όσο συμβαίνει με το δίστοιχο κριθάρι.

Το εξάστοιχο κριθάρι καλλιεργείται σήμερα στη νότιο Ευρώπη και την ανατολική Ασία στην Αγγλία, την Αυστραλία και την Αμερική το συναντά κανένας πολύ σπάνια. Είναι ή μορφή πού καλλιεργούσαν από πολύ παλιά εποχή γι' αυτό και το στάχυ της απεικονίζεται καθαρά σε μερικά από τα πιο αρχαία νομίσματα της Ευρώπης. Τα εσωτερικό λέπυρα έχουν πολύ σκληρό και μακρύ άγανο, κάποτε όμως βρίσκονται και μορφές παραμορφωμένες κληρονομικά (σε σχήμα τρικαντό), επίσης και κριθάρια με γυμνούς σπόρους. Την άνοιξη το φυτό μεγαλώνει πολύ γρήγορα και δίνει άφθονα φύλλα για τη διατροφή των ζώων.

Η. Vulgare ή Tetrastichon (κριθάρι τετράστοιχο, common barley)
Τα στάχυα είναι αρκετά αραιότερα από το προηγούμενο κριθάρι, στενά και πολύ μακριά. Οι σπόροι επίσης είναι μακρύτεροι και η σχισμή τους ίσια, ενώ στο εξάστοιχο η σχισμή παρουσιάζει κάποια ανωμαλία. Όπως στα εξάστοιχα κριθάρια έτσι και εδώ τα τρία σταχίδια, που βγαίνουν σε κάθε κόμπο, σχηματίζουν από ένα σπόρο. Τα στάχυα όμως, που πολύ συχνά κλίνουν κάπως προς τα κάτω, δεν φαίνονται σαν εξάστοιχα. Οι δυο μεσαίες σειρές των σπόρων είναι πράγματι πολύ ευδιάκριτες, κολλημένες στη ράχη. Οι πλευρικές όμως δεν ξεχωρίζουν εντελώς, αλλά ό σπόρος της μιας σειράς έρχεται λιγάκι πάνω από το σπόρο της άλλης. Γι' αυτό νομίζει κανένας πώς πρόκειται για κριθάρι μάλλον τετράστοιχο σε μερικές μάλιστα ποικιλίες απ' την Αβησσυνία τα στάχυα έχουν εμφάνιση εντελώς σχεδόν τετράστοιχη.

Ο τύπος αυτός καλλιεργείται επίσης από παλιά εποχή, όπως ο εξάστοιχος. Σήμερα έχει πολύ μεγάλη διάδοση στη Βόρειο Αμερική, καθώς και στη Ρωσία, το Τουρκεστάν, τη Βόρειο Αφρική κ.λπ. Σ' αυτόν ανήκουν οι ποικιλίες, πού αντέχουν στο κρύο περισσότερο από κάθε άλλο κριθάρι. Υπάρχουν και ποικιλίες γυμνές, με λέπυρα χρωματιστά ή από κληρονομικότητα παραμορφωμέν. Το τετράστοιχο κριθάρι χρησιμοποιείται για μπύρα πολύ λιγότερο απ' το κριθάρι το δίστοιχο.

Η. Zeocriton (ζεόκριτον)
Σ' αυτή την κατηγορία μόνο το μεσαίο σταχίδιο σχηματίζει καρπό, ενώ τα πλευρικά μένουν άγονα (έχουν μονάχα στήμονες), έτσι παράγονται κριθάρια δίστοιχα.

Το στάχυ είναι πυκνό, λεπτύνεται όμως προς την κορφή, ενώ τα άγανα ανοίγουν σε σχήμα βεντάλιας, κάποτε συμβαίνει να είναι παράλληλα προς το στάχυ. Τα πλευρικά σταχίδια μένουν μικρά, ατροφικά και χωρίς άγανα. Βρίσκονται δίπλα στους σπόρους πού αναπτύχθηκαν κανονικά. Χαρακτηριστικοί αντιπρόσωποι του τύπου αυτού είναι οι γνωστές Αγγλικές ποικιλίες Spratt και Goldthorpe (η τελευταία είναι η καλύτερη που υπάρχει για μπύρα).

Η. Distichon ή Nutans (κριθάρι δίστοιχο)
Ανήκει στα δίστοιχα κριθάρια σαν το προηγούμενο, τα στάχυα του όμως είναι μακριά, στενά και αραιά. Δηλαδή ότι διαφορά υπάρχει μεταξύ των κριθαριών εξάστοιχο και τετράστοιχο σχετικά με την πυκνότητα του σταχυού, η ίδια παρατηρείται και μεταξύ ζεόκριτο και δίστοιχο.

Αντιπροσωπευτικές ποικιλίες είναι η Chevalier και η Archer. Η τελευταία είναι πιο πυκνή και καλλιεργείται πολύ στην Αγγλία από παλιά εποχή, διαδόθηκε μάλιστα και στην Ηπειρωτική Ευρώπη με το όνομα Prentice. Στον ίδιο τύπο ανήκει και ή ποικιλία Pryor που δοκιμάστηκε και στο τόπο μας με αρκετή επιτυχία. Σε όλο τους το μήκος τα στάχυα παρουσιάζουν το ίδιο πλάτος και έχουν άγανα κολλημένα στο στάχυ, πού κλίνει προς τα κάτω.

Ανάμεσα από τους δυο τύπους Zeocriton και Nutans, πολλές φορές τοποθετούν μια άλλη ομάδα, το Η. Erectum, που είναι ενδιάμεσο και στην πυκνότητα και στο σχήμα του σταχυού.

Η. Deficiens (ελλειπές)
Είναι επίσης δίστοιχο κριθάρι- όμως τα πλευρικά σταχίδια είναι πάρα πολύ μικρά, συχνά μάλιστα δεν έχουν ούτε στήμονες ή λείπουν εντελώς. Ο τύπος αυτός καλλιεργείται μονάχα στην Αβησσυνία. Στην αρχή αναπτύσσεται ικανοποιητικά, στο τέλος όμως ή απόδοση του είναι μικρή.

Η. Intermedium (κριθάρι ενδιάμεσο)
Αποτελεί ενδιάμεση μορφή μεταξύ των κατηγοριών I και II. Τα μεσαία σταχίδια είναι εντελώς αναπτυγμένα και γόνιμα. Τα πλευρικά όμως, αν και γόνιμα, μένουν πάντοτε μικρά και χωρίς άγανα. Η μορφή αυτή φαίνεται να προέκυψε από μεταλλαγή του Η. Vulgare, έκτος αν αποτελεί προϊόν διασταυρώσεως από εξάστοιχο και δίστοιχο κριθάρι. Ποτέ δεν διαδόθηκε για καλλιέργεια.

Με την ευκαιρία αυτή θα μπορούσε κανένας να πει και λίγα λόγια για τον άγριο πρόγονο όλων των παραπάνω κριθαριών, το Η. Spontaneum. Φύεται στη Παλαιστίνη και διασταυρώνεται με όλες τις καλλιεργούμενες ποικιλίες. Τα νεαρά φυτά μοιάζουν το κριθάρι, με στελέχη πού κλίνουν προς τη μια μεριά, και τυπικά Nutans στάχυα. Το εσωτερικό λέπυρο του άνθους (λεπίς - palea) είναι πιο μακρύ παρά σε οποιαδήποτε καλλιεργούμενη μορφή, ενώ ή ράχη του σταχυού σπάζει με τη μεγαλύτερη ευκολία. Επειδή μάλιστα τα κομματάκια, πού μένουν στο κάθε σταχίδιο, είναι πολύ μυτερά, οι κόκκοι σπέρνονται στο έδαφος μόνοι τους. Ύστερα από διασταύρωση ο εύθραυστος χαρακτήρας παρουσιάζεται ξανά στους απογόνους.

Κράτα το

Κράτα το

Κράτα το

Κράτα το